เมื่อครั้งเป็นเด็ก ผู้เขียนมักจะเกิดคำถามไร้เดียงสาชวนขบขัน ทุกครั้งที่ติดสอยห้อยตามผู้ใหญ่ไปทำบุญที่วัด เช่น ทำไมพระไม่มีคิ้ว ? ทำไมพระต้องสวมเสื้อผ้า (จีวร) สีเหลือง ? ผู้เขียนเชื่อว่า ผู้อ่านหลายคนก็คงมีคำถามทำนองนี้เหมือน ๆ กัน หลายคำถามเกี่ยวกับพระสงฆ์อาจคลายข้อสงสัยไปบ้างแล้วจากการสอบถามผู้รู้ ผู้ใหญ่ แต่คำถามที่ยังค้างคาใจอยู่มาตั้งแต่เด็กก็คือ ทำไมพระต้องถือพัดกลมด้ามยาว ที่เรียกว่า “ตาลปัตร” ปักเป็น ลวดลายบ้าง ตัวอักษรบ้าง บางด้ามก็ปักเรียบ ๆ บางด้ามปักจนวิจิตรพิสดารเสมือนว่าเป็นเครื่องบ่งบอกลำดับศักดิ์ของพระสงฆ์ ?
ผู้เขียนจึงได้ลองไปค้นคว้าข้อมูลที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนครในส่วนที่จัดแสดงข้าวของเครื่องใช้ทางพระพุทธศาสนา บริเวณชั้นบนของพระที่นั่งพรหมเมศธาดาก็พบว่า มีการจัดแสดง ตาลปัตรมากมายหลายรูปแบบ ในขณะที่ย่างเท้าเนิบ ๆ ชมอยู่นานสองนานก็พบว่า ตาลปัตรเหล่านี้มิได้เป็นเพียง “ของควรแก่สมณะ” แต่ยังเป็นงานศิลปะ ที่ร้อยเรียงเรื่องราวประวัติศาสตร์สองร้อยกว่าปีของกรุงรัตนโกสินทร์ได้อย่างน่าสนใจ
อ่านมาถึงตรงนี้คงทราบแน่ชัดแล้วว่า ผู้เขียนจะมาเล่าเรื่องอะไร ดังนั้นเรามาทำความรู้จักกับ “ตาลปัตร” และศัพท์แปลก ศัพท์ยากต่าง ๆ ที่จะกล่าวถึงในบทความนี้เสียก่อน แล้วจึงจะเข้าประเด็นสำคัญกันในส่วนต่อไป
แต่เดิม ตาลปัตร เป็นพัดไว้สำหรับใช้โบกลมคลายร้อน มิได้คิดขึ้นมาเพื่อใช้เฉพาะเจาะจงสำหรับพระสงฆ์ แต่เนื่องจากพัดที่พระใช้ส่วนมากมักจะทำจาก “ใบตาล” จึงเรียกพัดพระว่า “ตาลปัตร” ตั้งแต่นั้นเรื่อยมา การใช้ตาลปัตรบังหน้าขณะประกอบพิธีกรรมของพระสงฆ์ มีข้อสันนิษฐานต่าง ๆ มากมาย เช่น เพื่อให้พระสงฆ์มีสมาธิในการสวดมนตร์ พระไม่ต้องมองโยม โยมไม่ต้องมองพระ หรือเพื่อป้องกันมิให้กลิ่นเหม็นของศพรบกวนพระสงฆ์ขณะประกอบพิธีในงานฌาปนกิจ
พัดยศ กับพัดรอง เป็นคำที่ใช้เรียกตาลปัตรเพื่อแสดงที่มาอย่างเฉพาะเจาะจง พัดยศเป็นพัดที่พระมหากษัตริย์ทรงสร้างขึ้นเพื่อถวายพระภิกษุสงฆ์ผู้ทรงสมณศักดิ์ โดยพระสงฆ์จะถือพัดลักษณะนี้งานพระราชพิธี หรือรัฐพิธีสำคัญ ๆ แต่เพียงเท่านั้น
ส่วนพัดรองก็มีความหมายตามชื่อ คือสำคัญเป็น “รอง” จากพัดยศ เป็นพัดที่พระมหากษัตริย์ พระบรมวงศานุวงศ์ ขุนนาง หน่วยงาน ไปจนถึงญาติโยมทุกระดับ จัดสร้างเพื่อถวายพระสงฆ์เป็นที่ระลึกในโอกาสสำคัญต่าง ๆ โดยพระสงฆ์จะใช้พัดรองในการประกอบกิจกรรมทางศาสนาทั่วไป
เนื่องจากพัดรอง เป็นเสมือนของที่ระลึกในโอกาสสำคัญต่าง ๆ ผู้สร้างจึงมีโอกาสใส่ความคิดสร้างสรรค์ลงไปเต็มที่ ต่างจากพัดยศที่อาจจะต้องมีลวดลายตายตัวเพื่อบ่งบอกลำดับชั้นของพระสงฆ์ ตาลปัตร พัดรอง จึงเป็นงานศิลปะที่มีลูกเล่นแพรวพราว และบอกเล่าเรื่องราวของกรุงรัตนโกสินทร์ไว้ทุกกระเบียดไหมที่ปักลงไปในพัดรองชิ้นนั้น ๆ เรื่องราวเหล่านั้นจะมีอะไรน่าสนใจบ้าง ก็เชิญรับชมกันได้ดังต่อไปนี้
ในปี พ.ศ. 1894 สมัยกรุงศรีอยุธยา รัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) มีการประกาศใช้ “กฎหมายลักษณะพยานฉบับเก่า” มาตรา 20 ว่าด้วยการอ้างพระสงฆ์เป็นพยาน ความว่า
“ถ้าตระลาการอ่านเผดนข้อความให้ฟังพระสงฆทำกิริยาล้มตาลิปัตรลงท่านว่าข้อนั้นมิสมถ้าอ่านเผดนถึงข้อใดถือตาลปัตรสำรวมนิ่งอยู่ท่านว่าข้อนั้นสม”
กฎหมายมาตรานี้ใช้สืบเนื่องยาวนานมาจนถึงสมัยรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ และยกเลิกไปในปี พ.ศ. 2437 เนื่องจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชปรารภว่ากฎหมายเดิมล้าสมัย สมควรยกเลิก จึงทรงตรากฎหมายใหม่ที่ว่าด้วยการสืบพยานที่เป็นพระสงฆ์ โดยมิให้ออกหมายเรียกพระสงฆ์มาให้การในศาล ห้ามบังคับพระภิกษุสงฆ์และสามเณรมาเป็นพยานสาบานเด็ดขาด อนุญาติให้อ่านประเด็นคดีความให้พระสงฆ์ฟังเพียงเท่านั้น หากภิกษุสามเณรไม่ยอมให้การ ศาลก็ไม่มีอำนาจบังคับว่ากล่าวได้ให้ถือว่าภิกษุสามเณรรูปนั้นเป็น “โมกษพยาน” คือพยานที่พ้นความเกี่ยวข้องแล้ว ไม่ต้องสืบความอีกต่อไป
ตาลปัตรในสมัยอยุธยา – รัตนโกสินทร์ตอนต้น จึงมิใช่แค่พัดสำหรับคลายร้อน หรือเครื่องประกอบพิธีกรรมของพระสงฆ์แต่เพียงเท่านั้น ตาลปัตรยังมีความสำคัญในการเป็นสื่อกลางแสดงความคิดเห็นของพระสงฆ์ในการตัดสินคดีอีกด้วย ผู้เขียนสันนิษฐานว่า การให้พระสงฆ์แสดงความไม่เห็นด้วยโดยการ “ล้มตาลปัตร” ถือเป็นการป้องกันมิให้พระสงฆ์มาข้องเกี่ยวกับเรื่องทางโลกมาเกินควร เพราะการให้การโดยวาจา อาจมีผลอย่างมากต่อรูปคดี นั่นหมายถึงผลการตัดสินย่อมเป็นผลมาจากคำให้การของพระภิกษุ หากเป็นโทษหนักที่มีบทลงโทษด้วยการทรมานหรือประหารชีวิต ก็อาจขัดข้องกับการถือศีลของพระภิกษุสงฆ์ได้
เดิมทีตาลปัตรของพระสงฆ์ที่สำคัญจะมีพัดยศ ที่บ่งบอกสมณศักดิ์และใช้ในงานพระราชพิธี กับตาลปัตรใบตาลที่ใช้ในโอกาสทั่วไป แต่ในสมัยรัชกาลที่ 4 พบว่า พระสงฆ์นิยมถือ “พัชนี” กันอย่างแพร่หลาย
อย่างไรก็ตาม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงมีพระราชวิจารณ์ว่า พัชนีนั้นเดิมเป็นเครื่องยศเจ้านาย ใช้พัดโบกแพร่หลายกันในหมู่ฆราวาส ทั้งยังใช้ในการเล่นละครต่าง ๆ นานเข้ามีญาติโยมจำนวนมากทำพัชนีถวายพระสงฆ์ “ฝ่ายพระสงฆ์ได้เครื่องยศของคฤหัศถ์ไปใช้ก็ดีใจว่าได้ของผู้ดี” ทั้งนี้ทรงให้ข้อมูลว่า
“พระญาณสมโพธิ์ (ด้วง) วัดนาคกลางท่านนั้นแม้นเป็นพระราชาคณะแล้วแต่ไม่ถือพัชนีเลยถือแต่ตาลปัตรใบตาล … ท่านตอบว่าพัชนีนั้นท่านคิดไปดูรูปร่างเห็นเป็นหน้าบัดสี…แล้วท่านจึงว่าไปอิกอย่างหนึ่งว่าเครื่องมือของไทยอีกอย่าง ๑ รูปร่างก็คล้ายพัชนีคือจวัก… แต่ชื่อแห่งจวักนั้นเป็นของหยาบสำหรับไว้ด่าไว้ว่าจะเอาสับเสี่ยงอะไรเล่า ฤาถ้าเจ้าขุนมุลนายเอาสิ่งนั้นสับโขกตีรันบ่าวไพร่ก็ถือเป็นอัปมงคลใหญ่”
ด้วยเหตุที่ว่า พัชนี เป็นพัดที่ใช้กันทั่วไปตั่งแต่เจ้านาย ยันบุคคลสามัญ มีรูปร่างคล้ายจวักทำกับข้าว และไม่ถูกไม่ต้องกับ “พระรสนิยม” ส่วนพระองค์ของรัชกาลที่ 4 จึงทรงประกาศให้ยกเลิกการใช้พัชนีให้ทำ “พัดโครงไม้ขึงๆปิดแพรปิดโหมดถวายให้ใช้เปนอย่าง” ขึ้นมาทดแทน การทำพัดโครงไม้ปิดด้วยผ้าจึงเป็นจุดเริ่มต้นของการประดิษฐ์ “พัดรอง” ถวายพระสงฆ์นั่นเอง
พัดรองสมัยแรกเข้าใจว่าเป็นการนำผ้าที่มีตามท้องตลาดมาหุ้มโครงไม้ไผ่ ต่อมาจึงมีการดัดแปลงลวดลายและรูปแบบให้มีความวิจิตรมากขึ้น เพื่อนำมาใช้ถวายพระสงฆ์เป็นที่ระลึกในโอกาสสำคัญต่าง ๆ
สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงให้ข้อคิดเห็นว่า พัดรองปักอย่างวิจิตรเล่มแรก เป็นพัดที่ทางราชการสั่งเข้ามาจากเมืองจีนในสมัยรัชกาลที่ 5 ปักลวดลาย จ 3 ตัวใต้พระเกี้ยวยอด ปัจจุบันหาชมไม่ได้แล้ว แต่พัดรองที่เก่ารองลงมายังพอหาชมได้ คือ “พัดเอราวัณ” หรือ “พัดไอยราพต” พระราชทานในงานพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พ.ศ. 2416 โดยพัดรองเล่มนี้ก็สั่งปักด้วยไหมมาจากเมืองจีนเช่นเดียวกัน
โอกาสสำคัญที่มักจะมีการจัดสร้างพัดรอง ได้แก่ งานเฉลิมพระชนมพรรษา พระชนมายุ (วันเกิด) ของพระมหากษัตริย์และเจ้านายทั้งหลาย งานพระเมรุ รวมทั้งงานฉลองต่าง ๆ ที่มีการจัดขึ้นอย่างยิ่งใหญ่ เช่น การขึ้นพระตำหนักใหม่ พระราชพิธีโสกันต์ (โกนจุก) และงานครบรอบการครองราชสมบัติของพระมหากษัตริย์
พัดรองที่บอกเล่าประวัติศาสตร์ในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้เป็นอย่างดี คือ “พัดงานหมื่นวัน” จำนวน 29 เล่ม ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2438 ในวาระที่พระองค์เสวยราชย์ครบ 10,000 วัน ยาวนานกว่ารัชกาลอื่น ๆ พัดงานหมื่นวันทั้ง 29 เล่ม ล้วนปักเป็นลวดลายที่แสดงถึงพระราชอำนาจในการปกครองของพระมหากษัตริย์ทั้งสิ้น เช่น ตราพระราชลัญจกร (ตราประจำพระองค์)เครื่องราชอิสริยาภรณ์ และตราประจำกระทรวงต่าง ๆ
พัดพระราชลัญจกร ถือเป็นพัดรองที่มีความสำคัญเท่าเทียมกับพัดยศ เนื่องจากเมื่อพระราชทานไปแล้ว หากพระสงฆ์เกิดมรณภาพ หรือได้รับเลื่อนสมณศักดิ์ ก็จะมีการสับเปลี่ยนพัดรองพระราชทานตามพระราชอัธยาศัย ถึงขึ้นมีการตั้งหลักการเปลี่ยนพัด พระราชลัญจกร ประกาศใช้ในราชกิจจานุเบกษา ร.ศ. 122 เลยทีเดียว
ส่วนพัดรองตรากระทรวงต่าง ๆ ที่สร้างขึ้นในงานหมื่นวัน นับเป็นบันทึกทางประวัติศาสตร์ที่เล่าเรื่องการเมือง การปกครองในสมัยรัชกาลที่ 5 ได้เป็นอย่างดี เนื่องจากในยุคสมัยนั้น มีการปฏิรูปการปกครองครั้งใหญ่ โดยให้เปลี่ยนระบบบริหารราชการแผ่นดินแบบจตุสดมภ์ “เวียง วัง คลัง นา” เป็นระบบ “กระทรวง” เมื่อ พ.ศ. 2435 เพื่อจัดการปกครองให้มีประสิทธิภาพมากขึ้น
กระทรวงในสมัยรัชกาลที่ 5 ก็มีความแตกต่างกับกระทรวงในปัจจุบัน ผู้เขียนเลือกนำพัดรองตราพระพรหมนั่งแท่นของ “กระทรวงมุรธาธร” มาให้ชม เนื่องจากในปัจจุบันไม่มีกระทรวงดังกล่าวอีกต่อไปแล้ว กระทรวงมุรธาธร มีหน้าที่กำกับดูแลเกี่ยวกับตราพระราชลัญจกร และหนังสือราชการของพระมหากษัตริย์ ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 กระทรวงมุรธาธร ถูกปรับให้ไปอยู่ในสังกัดคณะรัฐมนตรีและมีสถานะเป็น “กองอาลักษณ์และเครื่องราชอิสริยาภรณ์” จนถึงปัจจุบัน
ส่วนพัดรองเล่มถัดมาเป็นพัดรองตราพระเพลิงทรงระมาด ของ “กระทรวงธรรมการ” แม้ว่าชื่อเรียกจะฟังไม่คุ้นหู แต่กระทรวงดังกล่าวยังคงมีการปฏิบัติงานอยู่ และสำคัญเป็นอย่างยิ่งในปัจจุบัน กระทรวงธรรมการ ในสมัยรัชกาลที่ 5 มีหน้าที่ดูแลครอบคลุมตั้งแต่ การศาสนา การพยาบาล รวมทั้งหอพระสมุด และพิพิธภัณฑ์ต่าง ๆ จนกระทั่งในสมัยรัชกาลที่ 6 มีการยกเลิกตราพระเพลิงทรงระมาด ให้ปรับเปลี่ยนตรากระทรวงธรรมการ เป็นตราเสมาธรรมจักร และในปี พ.ศ. 2484 ได้มีการเปลี่ยนชื่อกระทรวงธรรมการ ให้กลายเป็น “กระทรวงศึกษาธิการ” ที่เรารู้จักกันเป็นอย่างดีในปัจจุบัน
พัดรองตราพระเพลิงทรงระมาด มีเรื่องเล่าสนุก ๆ มากกว่าพัดรองเล่มอื่น ๆ เนื่องจาก สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ หรือ “สมเด็จครู” ทรงเล่ารายละเอียดเกี่ยวกับพัดนี้ไว้ว่า
“เรื่องตราพระเพลิงทรงระมาดนั้นมีข้อขันหลวงเพชรกรรม์มาบ่นตุบตับว่าเขียนไปให้เป็นพระเพลิงถือพระขรรค์ก็เอาไปทำเสียเป็นเคียว … คือว่าช่างปักเขากำลังคลั่งอวดฝีมือหนุนรูปภาพให้นูนมากที่สุด … พระขรรค์ที่ถือตอนล่างซึ่งปักกับพื้นก็ตรงดีแต่พอถึงที่พาดทับแขนก็ต้องปักอ้อมแขนที่ซึ่งหนุนไว้สูงนั้นขึ้นไป … ฉะนั้นเมื่อดูเยื้องจึงเห็นพระขรรค์งอดุจเคียว”
ข้อวิจารณ์ทำนองนี้ก็เกิดกับพัดหมื่นวันตราพระรามทรงรถของกระทรวงโยธาธิการ (ปัจจุบันเป็นกรมโยธาธิการ) เช่นเดียวกัน ดังจะเห็นได้จากคำบอกเล่าของสมเด็จครู ที่ว่า
“พัดพระรามทรงรถของกระทรวงโยธาธิการก็เหมือนกันเรียกว่าพัดพระรามตกรถเพราะหนุนรูปพระรามขึ้นมานูนสูงแต่รถไม่ได้หนุนสูงตามขึ้นมาเห็นเป็นรูปพระรามอยู่นอกรถ”
การสร้างพัดรองในสมัยรัชกาลที่ 5 นอกจากจะทำให้เห็นบทบาทของศิลปวัตถุในด้านการบันทึกเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์แล้ว ยังทำให้เห็นถึงกระบวนการสร้างงานศิลปกรรมที่คนในยุคนั้นถึงขั้น “คลั่งอวดฝีมือ” และในขณะเดียวกันก็แสดงถึงกระบวนการวิจารณ์งานศิลปะที่กำลังเกิดขึ้นในสังคมสยามอีกด้วย
ในปี พ.ศ. 2446 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 โปรดให้มีการพัฒนาด้านอุสาหกรรมและศิลปกรรมโปรดฯ ให้ส่งนักเรียกออกไปศึกษาวิชาต่าง ๆ ในหลายประเทศ เช่น การเลี้ยงไหม การทำผ้าลินิน การทำกระดาษ การทอผ้า และการเย็บปักถักร้อย ในขณะเดียวกันก็มีการก่อตั้งโรงทอผ้าในพระตำหนักต่าง ๆ เช่น โรงทอของสมเด็จพระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า ที่พระตำหนักสวนหงส์ แต่นั้นเป็นต้นมา จึงมีการปรับปรุงการปักพัดรองแบบใหม่ ให้ปักเรียบแต่พองาม ไม่ “คลั่ง” การปักนูนจนทำให้ภาพมีความบิดเบี้ยวแบบในยุคก่อน ๆ ดังเช่น พัดรองในงานเฉลิมพระชนมพรรษา 50 พรรษาสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถพระบรมราชชนนีพันปีหลวงฝีพระหัตถ์ของสมเด็จครู
ภายหลังการทำพัดรองก็เสื่อมความนิยมลง ดังรับสั่งของสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพที่ว่า
“ถึงเวลาน่าจะเลิกทำพัดรองอย่างแต่ก่อนแล้วด้วยพิธีรีตรองและการศพการเมรุก็เปลี่ยนรูปไปหมดแล้วพระได้ไปไม่มีที่ใช้สักหนการลงทุนทำพัดรองอย่างวิจิตรดูดังภาษิตว่าตำน้ำพริกละลายแม่น้ำ”
ผู้เขียนคิดว่าเห็นจะจริงดังรับสั่งสมเด็จฯ ท่าน ก็เล่นปักกันจนไม่มีที่ว่าง ปักกันด้วยของดีราคาสูง พระสงฆ์ก็คงไม่กล้าใช้ เมื่อเป็นดังนี้ การทำพัดรองในยุคหลัง จึงเน้นปักแต่ พองาม หรือแค่หุ้มผ้าดี ๆ สวย ๆ ทำโลหะเป็นตราติดบ้าง รวมทั้งอาจมีการใช้เทคนิคอื่น เช่น การวาดรูป เขียนลาย หรือเขียนเป็นตัวอักษรที่ให้ข้อคิด มาทดแทนการปักที่ต้องใช้ความละเอียดละอออย่างสูง
พัดรองดำรงธรรม ผูกลวดลายเป็นภาษาบาลี แปลความได้ว่า “การไม่ทำบาปคือความชั่วทั้งปวงการทำกุศลคือความดีให้พร้อมสรรพการทำจิตให้ผ่องแผ้วเหล่านี้เป็นคำสอนของพระพุทธเจ้า”
พัดพระนาม มีการเขียนลายบริเวณกรอบเป็นคาถา ผู้เขียนสันนิษฐานว่า ใช้ตัวอักษรเขมร แบบตัวมูล แปลความได้ว่า “ผู้ที่ตั้งมั่นแล้วด้วยดีในธรรมของสัตบุรุษย่อมเป็นผู้เกื้อกูลพระราชาเกื้อกูลญาติมิตรทั้งย่อมเป็นผู้มีความเกื้อกูลแก่คนทั่วไป”
ทุก ๆ เส้นไหม และลวดลายของพัดรองในช่วงพัฒนาประเทศ ล้วนมีความสัมพันธ์และสะท้อนภาพสังคมในยุคสมัยนั้นได้เป็นอย่างดี แม้ในช่วงหลัง ๆ จะลดทอนรายละเอียดการปักลงไป หันมาใช้วิธีการเขียน กับการวาดแทน แต่ผู้เขียนกลับรู้สึกว่าความงดงามของพัดรองเหล่านี้ไม่ได้ลดน้อยลงไปแต่อย่างใดเลย ทั้งนี้การใช้เทคนิคการเขียนภาษิตสอนใจอาจเป็นแรงบันดาลใจให้ช่างทำตาลปัตรหลังนำมาใช้สร้างงาน อย่างที่ได้เห็นกันบ่อย ๆ ในงานบำเพ็ญกุศลศพที่พระสงฆ์มักจะถือตาลปัตรมานั่งสวดเรียงกัน และมีข้อความสุด Touch ต่อกันว่า “ไปไม่กลับ หลับไม่ตื่น ฟื้นไม่มี หนีไม่พ้น”
การสร้างตาลปัตร พัดรอง ในยุคสมัยปัจจุบัน มิได้เป็นที่แพร่หลายเท่าใดนักในหมู่ชาวบ้านร้านตลาดแบบเรา ๆ อาจเพราะการบวชในยุคปัจจุบัน มิได้นิยมบวชกันยาวนาน หลายพรรษา แต่เน้นบวชระยะสั้นเพื่อให้พ้นภาระหน้าที่ของ “ความเป็นชาย” การสร้างพัดรองที่ระลึกจึงอาจกลายเป็นเรื่องฟุ่มเฟือยมากเกินกว่าจะรับไหว ผู้คนจึงนิยมซื้อตาลปัตรที่มีขายทั่วไปตามร้านสังฆภัณฑ์ มาให้มีใช้พอเป็นพิธี
อย่างไรก็ดี การจัดสร้างตาลปัตร พัดรองที่ระลึกยังคงพบเห็นได้จากในงานพระราชพิธี หรือกิจกรรมที่หน่วยงานของรัฐเป็นผู้จัดขึ้น เช่น การพระราชทานพัดรองใน พระราชพิธีบรมราชาภิเษกของพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลปัจจุบัน
การสร้างสรรค์ตาลปัตร พัดรอง ในยุคสมัยปัจจุบัน จึงมิใช่ธรรมเนียมราษฎร์แต่เป็นธรรมเนียมรัฐและโดยเฉพาะอย่างยิ่งเป็นธรรมเนียมหลวงมากกว่า เนื่องจากพระราชภาระกิจสำคัญของพระมหากษัตริย์ไทยแต่โบราณ คือการทำนุบำรุงพระพุทธศาสนา ดังพระราชปรารภของรัชกาลที่ 1 ที่ว่า “ตั้งใจจะอุปถัมภกยอยกพระศาสนา” ดังนั้น การพระราชทานข้าวของเครื่องใช้ทางพระพุทธศาสนาแด่พระภิกษุ จึงเป็นธรรมเนียมที่พระมหากษัตริย์ทุกพระองค์ทรงปฏิบัติสืบทอดกันมา 240 ปี นับตั้งแต่สถาปนากรุงรัตนโกสินทร์
“ความงดงามของตาลปัตร พัดรอง ที่บอกเล่าเรื่องราว 240 ปี ของกรุงรัตนโกสินทร์ มิได้สงวนไว้ให้เป็นที่ชื่นชมของพุทธศาสนิกชนแต่เพียงเท่านั้น หากพิจารณาข้าวของเหล่านี้ในฐานะงานศิลปะ ไม่ว่าจะนับถือสิ่งใดเป็นสรณะ มีศาสนา หรือไม่มีศาสนา ก็ย่อมเกิดสุนทรียรส เบิกบานใจด้วยกันทั้งนั้น”
“ขอขอบพระคุณ” เอกสารอ้างอิง
ดวงจิตร จิตรพงศ์. (หม่อมเจ้า). 2502. ตาลปัตร. พระนคร. โรงพิมพ์พระจันทร์. (พิมพ์เป็นที่ระลึกในงานพระราชทานเพลิงศพ หม่อมราชวงศ์โต จิตรพงศ์ มีนาคม พ.ศ. 2502)
นักเรียนวรรณคดี นักกิน และนักประพันธ์มือสมัครเล่น ผู้หลงใหลอะไรก็ตามที่เป็นของเก่าแก่โบราณ
วัดสุทัศนเทพวราราม วัดที่ตั้งอยู่ “กึ่งกลางพระนคร” สถานที่ที่เป็นศูนย์กลางทางวัฒนธรรม ศิลปะ สถาปัตยกรรม และคติความเชื่อ ตลอดจนสะท้อนการจัดสรรพื้นที่อันเป็นประโยชน์ต่อคนทุกชนชั้นมาตั้งแต่ต้นกรุงรัตนโกสินทร์ มาทำความรู้จักวัดกลางเมืองแห่งนี้ไปด้วยกัน
“พระราชวังบางปะอิน” พระราชวังปลายฤดูฝนสถานที่สำคัญที่แสดงถึงรากเหง้า วัฒนธรรมและประวัติศาสตร์อันยาวนานของชาวสยาม เปรียบเสมือนหลักฐานที่แสดงให้เห็นถึงการสร้างชาติในช่วงการเผชิญหน้ากับลัทธิจักรวรรดินิยม ที่ต้องอาศัยองค์ความรู้ทางประวัติศาสตร์และสถาปัตยกรรมเป็นปัจจัยสำคัญในการพัฒนาและปกป้องบ้านเมืองจากการรุกราน
หากเอ่ยถึง วัดอรุณ วัดงามริมแม่น้ำเจ้าพระยาในกรุงเทพมหานคร เชื่อว่าคงไม่มีใครไม่รู้จัก เผลอ ๆ อาจเคยไปเยี่ยมชมจนนับครั้งไม่ถ้วนแล้ว แต่ Siam Heritage จะขอชวนเพื่อน ๆ นักเดินทางมาจัดโปรแกรมการท่องเที่ยวและปักหมุดจุดเช็คอินที่วัดอรุณฯ ตามคำบอกเล่าจากหนังสือนำเที่ยวของหม่อมเจ้าพูนพิศมัย ดิศกุล รับรองว่านอกจากเพื่อน ๆ จะได้จุดเช็คอินใหม่ ๆ ที่น่าสนใจแล้ว ยังได้ความรู้ทางประวัติศาสตร์เกี่ยวกับวัดงามแห่งนี้เป็นของฝากอีกด้วย