น้ำเงินแห่งขัตติยะ

          ถ้าท่านผู้อ่านยังจำได้ ก่อนหน้านี้ผู้เขียนเคยกล่าวถึง “พระวลัยกรพลอยนิลกาฬล้อมเพชรควีนมาร์เกอริตา” อันเป็นหนึ่งในเครื่องเพชรชิ้นสำคัญของราชวงศ์จักรี ที่นอกจากจะประเมินมูลค่ามิได้แล้ว ยังเป็นเครื่องเพชรที่มีนัยทางการทูตที่แสดงถึงความสัมพันธ์ระหว่างสยามกับอิตาลีที่มีมาอย่างยาวนานอีกด้วย

          แต่พระวลัยกรดังกล่าว มิใช่เครื่องประดับพลอยนิลกาฬเพียงองค์เดียวที่โดดเด่น

          ราชวงศ์จักรียังมีพระราชทรัพย์เป็นเครื่องประดับพลอยนิลกาฬที่แสนงดงามชุดอื่น ๆ อีก

          ทั้งนี้ “นิลกาฬ” อาจไม่ใช่คำที่หลายคนคุ้นเคย หรือบางคนอาจจะเพิ่งเคยได้ยินด้วยซ้ำ และผู้เขียนเชื่อว่ามีผู้อ่านหลายท่านที่อาจจะ “เอ๊ะ” ขึ้นมาในใจ พร้อมทั้งคำถามว่าคืออัญมณีชนิดใด เป็นชนิดเดียวกับ “นิล” สีดำ ที่พบมากที่จังหวัดกาญจนบุรีหรือไม่

          แท้ที่จริงแล้ว “นิลกาฬ” นั่นคือพลอย “ไพลิน” (blue sapphire) อัญมณีสีน้ำเงินเข้มที่คนไทยส่วนใหญ่คุ้นเคยกันมาแต่โบราณ และเป็นหนึ่งในมณีนพรัตน์ อัญมณีสิริมงคล 9 ชนิด “สีหมอกเมฆนิลกาฬ” ที่เชื่อกันว่าผู้ใดได้ครอบครองแล้วจะมีแต่ความเจริญรุ่งเรืองในชีวิต

          ที่มาของชื่อ “ไพลิน” เกิดขึ้นจากการที่เมื่อครั้งหนึ่ง พลอยนิลกาฬที่สวยงามมาก มีสีน้ำเงินเข้มกำมะหยี่ มีชื่อเสียงและได้รับความนิยมในวงการอัญมณี มีที่มาจากเหมืองในจังหวัดไพลินที่ตั้งอยู่ทางภาคตะวันตกของประเทศกัมพูชา เมื่อมีการซื้อขาย ผู้ขายก็จะแจ้งว่าอัญมณีชนิดนี้มาจากไพลิน จน “ไพลิน” จึงกลายเป็นชื่อเรียกอัญมณีชนิดนี้ไปในที่สุด

          พลอยนิลกาฬเป็นอัญมณีที่ได้รับความนิยมมาแต่โบราณทั้งในโลกตะวันออกและโลกตะวันตก นอกจากจะเป็นหนึ่งในมณีนพรัตน์แล้ว ยังเป็นอัญมณีที่เป็นพระราชทรัพย์ของแทบทุกราชวงศ์ในโลกตะวันตก ตัวอย่างของชุดเครื่องประดับพลอยนิลกาฬประดับเพชรชิ้นสำคัญทั้งในแง่ความงดงามและในแง่ประวัติศาสตร์ เช่น Leuchtenberg Sapphire Parure (สวีเดน) หรือชุดพลอยนิลกาฬประดับเพชรแห่งราชวงศ์ออเรนจ์ของประเทศเนเธอร์แลนด์ ซึ่งมีขนาดใหญ่ มีสีน้ำเงินเข้มงดงามมาก

          หากทุกท่านยังคงจำได้ อัญมณีที่เจ้าฟ้าชายชาร์ลส์ (สมเด็จพระเจ้าชาร์ลส์ที่ 3) เลือกเป็นแหวนหมั้นพระราชทานแก่เลดี้ไดอานา สเปนเซอร์ ก็เป็นแหวนพลอยนิลกาฬล้อมเพชร 14 เม็ด จากห้างเพชรการ์ราร์ด อันเป็นช่างเพชรประจำราชสำนักอังกฤษ และต่อมา เจ้าชายวิลเลียมแห่งเวลส์ (เจ้าชายวิลเลียม เจ้าชายแห่งเวลส์) ก็ทรงเลือกพระธำมรงค์หมั้นของพระมารดาเป็นแหวนหมั้นพระราชทานแก่นางสาวแคเธอรีน มิดเดิลตัน (แคเธอรีน เจ้าหญิงแห่งเวลส์) จากเหตุการณ์ที่นำมาสู่ความสนใจของชาวโลกที่มีต่อราชวงศ์อังกฤษ ทำให้พลอยนิลกาฬยิ่งเป็นที่รู้จักและได้รับการกล่าวขวัญถึงอย่างไม่รู้จบ

          นอกจากราชวงศ์ในโลกตะวันตกแล้ว ราชวงศ์ในโลกตะวันออกก็นิยมพลอยนิลกาฬสีน้ำเงินงามนี้เช่นกัน รวมไปถึงราชวงศ์จักรีด้วย ดังจะเห็นได้ว่าในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ทรงเป็นเจ้าของเครื่องอาภรณ์เพชรพลอยที่งดงามหลากสีหลายตระกูล ทั้งชนิดที่เป็นเครื่องอาภรณ์แบบดั้งเดิมที่เป็นทองคำฝังเพชรลูก ฝังเพชรซีก ทับทิม มรกต และนพเก้า ซึ่งทรงมีมากถึงขนาดที่แบ่งออกแต่งกายผู้เข้าพิธีโกนจุกได้คราวเดียวกันถึง 7 คนโดยไม่มีอะไรขาดตกบกพร่อง และยังทรงเป็นเจ้าของเครื่องอัญมณีแบบตะวันตก ซึ่งทรงเริ่มสะสมอย่างจริงจังในรัชสมัยนี้ และทรงสะสมเป็นชุดเป็นเถา ไม่ว่าจะเป็นชุดเพชร ซึ่งมีทั้งเพชรรูปกลม เพชรรูปน้ำหยด (pear shape) ชุดทับทิม ชุดมรกตค่าควรเมืองที่ครั้งหนึ่งเคยเป็นพระราชทรัพย์ของสมเด็จพระจักรพรรดินีเออเฌนีแห่งฝรั่งเศส ชุดไข่มุกซึ่งก็ทรงมีมากและมีความงดงาม

          และอีกชุดหนึ่งที่มีความสำคัญและงดงามไม่แพ้ชุดอื่น นั่นคือ ชุดพลอยนิลกาฬสีน้ำเงินเข้ม

          สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ ทรงสะสมชุดพลอยนิลกาฬแบบจัดให้เข้าชุดกันทั้งชุดใหญ่และชุดเล็ก มีทั้งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงซื้อมาพระราชทาน และมีทั้งที่ทรงสะสมเองจากพลอยนิลกาฬที่มีต้นกำเนิดจากในประเทศสยามเอง ทรงสร้างเป็นเครื่องประดับชุดพลอยนิลกาฬเม็ดสี่เหลี่ยมเป็นสร้อยสังวาลชุดขนาดย่อม พลอยนิลกาฬนี้ปรากฏว่าเป็นหนึ่งในอัญมณีทรงโปรดเนื่องจากสีตรงกับวันพระราชสมภพคือวันศุกร์ นอกจากนี้ ยังทรงมีพลอยนิลกาฬที่ประดับอยู่บนพระวลัยกรที่ทรงได้รับการทูลเกล้าฯ ถวายจากสมเด็จพระราชินีมาร์เกอริตาแห่งอิตาลีอีกด้วย (โปรดอ่านได้ในบทความ “เพชรกับความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ: พระวลัยกรนิลกาฬล้อมเพชร “ควีนมาร์เกอริตา” หยดหนึ่งในมิติความสัมพันธ์สยาม – อิตาลี” (https://www.arshouse.co/sapphire-diamond-bracelet/)

          แม้ว่าจะไม่ปรากฏพระฉายาลักษณ์สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถที่ทรงเครื่องประดับชุดพลอยนิลกาฬ หรืออาจจะมีอยู่แต่ก็ไม่แพร่หลายเท่ากับพระฉายาลักษณ์ที่ทรงเครื่องประดับชุดเพชร มรกต หรือไข่มุก แต่จากหลักฐานที่ปรากฏก็พบว่าพระองค์ทรงเป็นเจ้าของเครื่องประดับพลอยนิลกาฬสีน้ำเงินเข้มงาม และมีมูลค่าสูงไม่แพ้ชุดอื่น ๆ อย่างไรก็ตาม ยังมีสุภาพสตรีอีกท่านหนึ่งที่มีโอกาสแต่งเครื่องประดับชุดพลอยนิลกาฬอันเป็นพระราชทรัพย์ในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ นั่นคือ พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวีในรัชกาลที่ 6 ดังที่ปรากฏในพระรูปที่เชิญมานี้

          พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ทรงฉายเมื่อครั้งยังทรงเป็นเจ้าจอมสุวัทนา พระสนมเอก ทรงฉลองพระองค์แบบค็อกเทลสายเดี่ยวยาวครึ่งพระชงฆ์ ทรงสร้อยพระศอพลอยนิลกาฬ (blue sapphire) ประดับเพชร โดยแปลงเป็นมงกุฎประดับขนนกกระจอกเทศ ทรงสร้อยพระศอพลอยนิลกาฬระย้าประดับเพชรเข้าชุดกัน สร้อยพระศอพลอยนิลกาฬประดับเพชรทั้งสององค์นี้ เป็นพระราชทรัพย์ในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ โดยที่ในเวลาต่อมา พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แบ่งพระราชทรัพย์ในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ เพื่อเป็นพระราชมรดกเกี่ยวแก่พระทายาทสายตรงในพระองค์นั้น ปรากฏว่าสร้อยพระศอทั้งสององค์นี้ตกทอดไปยังสมาชิกราชสกุลจุฑาธุช ได้แก่ พระโอรสและพระธิดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจุฑาธุชธราดิลก กรมขุนเพ็ชรบูรณ์อินทราชัย โดยสร้อยพระศอที่พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ทรงเป็นมงกุฎในพระรูปข้างต้นนี้ ตกทอดไปยังพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรานนท์ธวัช โดยที่สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ในฐานะพระชายาในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรานนท์ธวัช ทรงสร้อยพระศอนี้เสด็จออกงานบ่อยครั้ง ส่วนสร้อยพระศอที่พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี ทรงในพระรูป ตกทอดไปยังพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทธสิริโสภา

          มีเกร็ดที่น่าสนใจเกี่ยวกับสร้อยพระศอพลอยนิลกาฬประดับเพชร พระราชมรดกในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ องค์ที่พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทธสิริโสภา ได้รับพระราชทานนั้น เป็นศิลปกรรมที่มีความละเอียด แม้กระทั่งหนามเตยที่เกาะพลอยนิลกาฬแต่ละเม็ดยังฝังเพชรที่หนามเตยแต่ละซี่ และเมื่อสวมบนลำคอหรือวางไปบนสิ่งของใดก็ไหลโค้งไปตามสรีระนั้นอย่างเป็นธรรมชาติอีกด้วย นั่นย่อมหมายความว่า เครื่องเพชรพระราชมรดกในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถนี้ นอกจากจะทรงคุณค่าและความงามในแง่ของอัญมณีแล้ว ยังมีคุณค่าในเชิงศิลปกรรมชั้นสูงอีกด้วย

         นอกจากสร้อยพระศอพลอยนิลกาฬประดับเพชรทั้งสององค์แล้ว ยังมีสร้อยพระศอพลอยนิลกาฬล้อมเพชรขนาดใหญ่อีกองค์หนึ่งที่ประชาชนชาวไทยน่าจะคุ้นตากันเป็นอย่างดี เพราะเป็นหนึ่งในเครื่องประดับชิ้นโปรดที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง นำมาทรงบ่อยครั้งในวโรกาสสำคัญ ๆ นับตั้งแต่ทศวรรษที่ 2500 เป็นต้นมา โดยเฉพาะองค์สร้อยพระศอและพระกุณฑลเข้าชุดที่ผู้เขียนคาดว่าน่าจะเป็นของเดิมของพระราชวงศ์ พิจารณาจากการตัดเหลี่ยมเจียระไนทั้งตัวพลอยและเพชรที่ล้อมอยู่ที่เป็นการตัดเหลี่ยมแบบเก่าเป็นทรงคุชชั่น (cushion cut) และพลอยนิลกาฬบนสร้อยพระศอยังให้สีน้ำเงินสดเข้มชัดเจน และในช่วงทศวรรษเดียวกันนี้เองที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ได้ทรงซื้อจี้พลอยนิลกาฬสีน้ำเงินเข้มล้อมเพชรงดงามยิ่ง เฉพาะเม็ดพลอยก็มีน้ำหนักมากถึง 109.57 กะรัต จากห้างอัญมณีแวนคลีฟเอต์อาร์แปลส์ (Van Cleef & Arpels) นับได้ว่าเป็นพลอยนิลกาฬที่ทรงคุณค่าทั้งในแง่ขนาด ความงดงาม และความหายาก

          สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงเครื่องประดับชุดพลอยนิลกาฬนี้ในโอกาสสำคัญ ๆ หลากหลายโอกาสด้วยกัน ดังภาพประกอบต่อไปนี้

          จากภาพประกอบข้างต้นนี้ ยังมีเกร็ดที่น่าสนใจเกี่ยวกับเครื่องประดับชุดพลอยนิลกาฬที่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงในการตามเสด็จฯ พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เยือนประเทศอิหร่านอย่างเป็นทางการ โดยในวโรกาสที่สมเด็จพระเจ้าชาห์แห่งอิหร่านและสมเด็จพระราชินีฟาราห์ทรงจัดงานมหาสมาคมและถวายพระกระยาหารค่ำเป็นพระเกียรติยศ ณ พระราชวังโกเลสตาน ในเรื่องนี้ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิภาวดีรังสิต นางสนองพระโอษฐ์ เมื่อครั้งยังทรงพระยศเป็นหม่อมเจ้าหญิงวิภาวดี รังสิต ทรงบันทึกเกร็ดไว้อย่างน่าสนใจ ดังความต่อไปนี้

          “…คืนแรกที่เสด็จฯ ถึง พระเจ้าชาห์และพระราชินีก็ทรงจัดงานมหาสมาคมและถวายพระกระยาหารค่ำเป็นพระเกียรติยศที่พระราชวังโกเลสตาน …ฯลฯ… เจ้านายผู้หญิงที่เสด็จมาในงานคืนนั้นล้วนแต่ทรงชุดราตรีของคริสเตียนดิออร์ซึ่งปักระยุบระยับทั้งพระองค์ ทรงเต็มยศสายสะพาย ทรงเทียร่าเพชรและประดับเพชรที่พระศอ พระกรกันล้วนเม็ดโป้ง ๆ ที่โป้งที่สุดเห็นจะที่พระราชินีฟาราห์ทรงที่พระเศียรน่ะโตเหลือกำลัง แล้วยังมีย่อม ๆ ฝังเต็มจนวาวไปหมด ที่พระศอยังทรงเพชรเม็ดละสัก 20 กะรัต รอบพระศอ 3 รอบเข้าไปอีก อันที่จริงเพียงรอบเดียวข้าพเจ้าก็แทบจะตาตั้งอยู่แล้ว แถมที่พระกรรณยังมีเม็ดมหึมาข้างละเม็ด และมีเพชรน้ำหยดขนาดหัวแม่มือห้อยตุ้งติ้งต่ำลงมาข้างละเม็ดอีกด้วย รู้สึกดีใจที่สมเด็จฯ พระบรมราชินีนาถของเราเลือกทรงชุดนิล กับฉลองพระองค์ชุดไทยซึ่งเป็นยกสีขาววับ ๆ เลยหรูหรา คนละเรื่องกันไปเลย เพราะวันรุ่งขึ้นได้ตามเสด็จไปดูเครื่องเพชรที่ Crown Jewelry ที่ท้องพระคลัง ซึ่งในปัจจุบันย้ายมาตั้งแสดงให้คนดูที่ธนาคารชาติของเขา เห็นมีแต่เพชร มรกต ทับทิม ไข่นกการเวกกับไข่มุกมากมาย แต่ไม่มีนิลเลย เครื่องเพชรที่พระราชินีและเจ้าหญิงอิหร่านทรงในงานคืนแรกที่เสด็จฯ ถึง ไม่ได้เป็นของส่วนพระองค์ เป็นของรัฐซึ่งเก็บอยู่ที่ธนาคารแห่งชาติของเขา เมื่อเลิกทรงแล้วก็มีรถตำรวจเปิดหวอเชิญไปคืนธนาคารตามเดิม ตอนบ่ายวันรุ่งขึ้นที่เสด็จฯ ไปทอดพระเนตรสมบัติล้ำค่าที่ธนาคาร ก็ได้ทอดพระเนตรเห็นเครื่องเพชรที่ประดับประดาเจ้านายฝ่ายในอิหร่านเมื่อคืนกลับมาตั้งแสดงอยู่ในตู้ตามเดิม พวกเราเลยรู้สึกสนุกเป็นพิเศษที่จำได้ว่าเครื่องเพชรชิ้นไหนเจ้าหญิงองค์ไหนทรงเมื่อคืน เลยออกจะเออออเกิ้กก้ากเหมือนเจอะเพื่อนเก่า…”